การย้อมสีครั่งของชาวลาวครั่งในประเทศไทย: วิทยาศาสตร์ธรรมชาติและความเชื่อ

ในบรรดาวัสดุย้อมสีธรรมชาติ เราพบว่า “ครั่ง” เป็นวัสดุสีย้อมธรรมชาติที่พบในวัฒนธรรมผ้าทอของชาวลาวครั่งที่อยู่ในบริเวณภาคกลางของประเทศไทย วิธีการย้อมครั่งมีความเกี่ยวข้องกับสิ่งแวดล้อม เทคโนโลยีท้องถิ่นและความเชื่อต่าง ๆ ของชาวลาวครั่ง ในงานวิจัยนี้ เรามุ่งศึกษาในวิธีการย้อม ความเชื่อและข้อห้ามและสิ่งที่เกี่ยวข้อง โดยมีวัตถุประสงค์ในการวิจัย คือ 1) เพื่อศึกษาภูมิปัญญาการย้อมสีครั่ง ซึ่งเป็นสีย้อมธรรมชาติอันเป็นเอกลักษณ์พิเศษของชาวลาวครั่งในประเทศไทย 2) เพื่อศึกษาความเกี่ยวโยงระหว่างวิทยาศาสตร์ธรรมชาติและประเพณีความเชื่อในการย้อมสีครั่งเป็นสีหลักในการจัดองค์ประกอบสี 4 ชนิด คือ 1) ผ้าเขย หรือผ้าโจงเบน 2) ผ้าซิ่นหมี่รวด 3) ผ้าซิ่นหมี่ตา 4) ผ้าซิ่นหมี่น้อย
ความเชื่อของชาวลาวครั่งในการย้อมสีครั่งมีหลัก ๆ 3 เรื่อง คือ 1) ช่างย้อมไม่ควรย้อมสีครั่งเมื่อมีประจำเดือน 2) ช่างย้อมไม่ควรย้อมสีเมื่อมีคนแปลกหน้าเดินผ่านมา 3) ช่างย้อมไม่ควรย้อมสีในยามที่พระสงฆ์เดินผ่าน สีจะไม่ติดเส้นใย จากการวิเคราะห์วิธีการย้อมสีครั่งได้พบว่าต้องใช้กระบวนการย้อมสีที่ซับซ้อนและใช้เวลาต่อเนื่องยาวนาน เราได้ค้นพบเหตุผลที่จะอธิบายความเชื่อของชาวลาวครั่ง คือ 1) ช่างย้อมต้องเสียพลังงานอย่างมากในการเตรียมการย้อมร้อนสำหรับการย้อมสีครั่งซึ่งจะไม่ดีกับสุขภาพของหญิงช่างย้อมสีที่มีประจำเดือน 2) ช่างย้อมต้องใช้สมาธิอย่างมากในการย้อมสีครั่งและอาจมีเทคนิคเคล็ดลับเฉพาะที่ไม่อยากให้คนแปลกหน้ารู้ 3) โดยปกติพระสงฆ์จะเดินออกมาเฉพาะในการบิณฑบาตในเวลาเช้าตรู่เท่านั้น ดังนั้นจึงเป็นเหตุผล ที่บรรพบุรุษชาวลาวครั่งจะไม่ย้อมสีในเวลาที่พระสงฆ์เดินผ่านมา (เวลาบิณฑบาต) ช่างย้อมสีจะต้องเตรียมน้ำย้อมสีไม่ได้หลับนอนตลอดทั้งคืน จะทำให้เสียสุขภาพ ความเกี่ยวโยงของเหตุผลทางวิทยาศาสตร์ต่อความเชื่อในการย้อมสีครั่งของชาวลาวครั่งช่วยให้เราเข้าใจเหตุผลของข้อห้ามที่ปฏิบัติกันมาในอดีต