สำรวจและจัดทำฐานข้อมูลภูมิปัญญาท้องถิ่นการทอเสื่อกกของพื้นที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนล่าง ในเขตจังหวัดอำนาจเจริญ

หัวหน้าโครงการ : มาลี ประจวบสุข

หัตถกรรมเสื่อกก บ้านนาหมอม้า ต.นาหมอม้า อ.เมือง จ.อำนาจเจริญ

“กก” ไม้ล้มลุกที่มีรูปร่างและระบบนิเวศคล้ายกับหญ้า พบได้ทั่วไปตามบริเวณที่ชื้นแฉะ หนองน้ำ หรือ บึง กกเป็นพืชน้ำที่มีความเหนียวทนทานเติบโตเร็ว ทั้งยังหาได้ทั่วไปในท้องถิ่น พืชที่ใคร ๆ ก็มักจะจัดอยู่ในกลุ่มวัชพืชไม่เป็นที่ต้องการของเกษตรกร แต่สำหรับชาวบ้านนาหมอม้า ตำบลนาหมอม้า อำเภอเมือง จังหวัดอำนาจเจริญ กกกลับกลายเป็นพืชเศรษฐกิจที่สร้างรายได้ให้แก่ชุมชนเล็ก ๆ ในจังหวัดอำนาจเจริญแห่งนี้ได้ลืมตาอ้าปากมีอาชีพเสริมและเลี้ยงปากท้องได้อย่างดี การทอเสื่อกกเป็นวิถีชีวิตที่ดำเนินสืบเนื่องกันมาในระบบครอบครัว เป็นภูมิปัญญาของคนในท้องถิ่น ที่นำเอาต้นกกมาแปรสภาพให้เป็นเส้น ย้อมสี แล้วสานทอเป็นแผ่นผืน เพื่อนำมาใช้ปูลาดรองนั่งหรือนอน หรือทำธุรกรรมต่าง ๆ ตลอดจนทำพิธีกรรมทางศาสนาและความเชื่อ และเมื่อนำทักษะการทอเสื่อกกที่ได้รับสืบทอดจากบรรพบุรุษมาประยุกต์ใช้และพัฒนาต่อยอดจนทำให้กลายเป็นเสื่อกก  สินค้าหนึ่งตำบลหนึ่งผลิตภัณฑ์ ระดับ 4 ดาว (OTOP ระดับ 4 ดาว) ในปี 2549 ของจังหวัดอำนาจเจริญ

ขั้นตอนการทอเสื่อกก

การเตรียมและสอยต้นกก

1. ตัดต้นกกสด โดยคัดเลือกต้นกกที่มีขนาดเท่ากันไว้ด้วยกัน
2. นำต้นกกที่คัดแล้วมาสอยเป็นเส้นเล็ก ๆ โดยใช้มีดปลายแหลมคม โดยกก 1 ต้น สามารถกรีดตามแนวตั้งได้ 5 เส้น
3. นำเส้นกกที่สอยแล้วมาผึ่งแดดให้แห้ง ประมาณ 1 สัปดาห์ (ถ้าเป็นไปได้ต้องเป็นแดดจัด ๆ  5-7 แดดให้แห้ง)
4. นำเส้นกกสอยที่ตากแห้งแล้วมามัดเป็นมัด ๆ รอการย้อมสีตามลายที่ออกแบบไว้

การออกแบบ

1. ออกแบบลวดลาย เช่น หมี่ ลายหงส์ ลายดอกแก้ว ลายนกอินทรีย์ ลายบักจับ ลายบัวใต้น้ำ เป็นต้น
2. เอาต้นกกมามัดด้วยเชือกตามลายที่ออกแบบไว้
3. ย้อมสีตามลายที่ออกแบบ

การย้อมสี สามารถทำได้ทั้งย้อมสีสังเคราะห์ (สีเคมี) และสีธรรมชาติ

1. ก่อไฟโดยไฟที่ใช้ต้องสม่ำเสมอ นำปี๊บ หรือกระทะใส่น้ำพอประมาณท่วมเส้นกกนำมาตั้งบนเตา รอให้น้ำเดือด
2. พอน้ำเดือดก็นพสีที่เลือกมาเทลง
3. นำเส้นกกที่คัดเลือกแล้วลงย้อมจนเพียงพอที่จะใช้ในการทอ
4. นำเส้นกกที่ย้อมสีแล้วลงล้างในน้ำเปล่าแล้วนำไปตากแดดที่จัดจนแห้ง
5. นำเส้นกกที่ย้อมสีตากแห้งแล้วมากเก็บมัดรวมกัน โดยแยกสีเป็นสีแต่ละสี

ในการย้อมสีธรรมชาติ ซึ่งเป็นสีที่ได้จากเปลือกของต้นไม้ต่าง ๆ เช่น ต้นกระโดน ต้นมะม่วง ต้นประดู่ ต้นกระถินณรงค์ มีขั้นตอนการย้อมสีเพิ่มเติมขึ้นมา ดังนี้

1. หมักเส้นกกที่เตรียมไว้ด้วยโคลน
2. นำเปลือกไม้ที่ต้องการสีมาแช่ในน้ำและต้มน้ำให้เดือด
3. นำเอาเส้นกกที่ผ่านการหมักโคลนไปย้อมด้วยสีธรรมชาติที่เตรียมไว้
4. นำไปล้างน้ำเพื่อให้สีส่วนเกินออกไป และตากให้แห้ง

การทอเสื่อกก

1. กางฟืมที่ทำสำเร็จรูปมากาง และร้อยเส้นด้ายโดยขึงสอดตามรูฟืมทุกรูเป็นเส้นยืน ขึงให้ตึง ตามขนาดที่กำหนด (ฟืมที่ใช้ต้องมีขนาดเท่ากับเส้นกกและฟืมแต่ละฟืมก็อาจจะใช้ทอลายไม่เหมือนกัน)
2. นำกกที่ผ่านการย้อมสีหรือสีธรรมชาติที่ตากจนแห้งจนแล้วไปพรมน้ำเพื่อให้เส้นกกนุ่ม ห่อด้วยผ้า กระสอบป่านหรือถุงพลาสติกเพื่อให้กกนิ่ม ทอได้แน่น และเหนียว ไม่หักง่าย
3. ในการทอเสื่อจะใช้คน 2 คน คนแรกเป็นคนทอ อีกคนหนึ่งเป็นคนสอดเส้นกก คนทอจะต้องคว่ำฟืมเพื่อให้มีช่องว่างสำหรับสอดกก คนสอดจะสอดเส้นกกโดยแนบส่วนหัวของเส้นกกกับไม้สอด สอดไปตามช่องระหว่างเชือกที่แยกออกจากกันขณะที่คว่ำฟืม พอสอดไปสุดริมเชือกอีกข้างดึงไม้สอดกลับคืนคงเหลือแต่เส้นกก คนทอจะจับฟืมกระทุ่งเข้ามาให้แน่น (เหมือนทอผ้า)
4. คนทอหงายฟืม คนสอดก็ใช้ส่วนปลายของเส้นกกแนบกับไม้สอด สอดกกเข้าไปอีก คนทอจะกระทุ้งฟืมเข้าหาตัว
5. เมื่อกระทุ้งเสร็จ ริมขอบเสื่อจะต้องไพริมเสื่อทางด้านซ้ายมือให้แน่น เพื่อไม่ให้ริมขอบเสื่อหลุดลุ่ย การไพริมเสื่อ คือ การใช้ปลายกกม้วนงอลงแล้วสอดพับเชือกขัดไว้ให้แน่น
6. เมื่อคว่ำฟืม ต้องไพริมเสื่อทางด้านขวามือ ทำเช่นนี้ไปเรื่อย ๆ จนกว่าจะได้ขนาดตามที่ต้องการ
7. พอทอเสร็จก็ตัด แล้วนำฟืมออกมามัดด้ายที่ปลายให้แน่น เพื่อป้องกันการหลุดของเส้นกกที่ทอ เสร็จแล้วใช้กรรไกรตัดไหลที่ริมขอบส่วนที่เกินออกทั้งสองข้าง นำไปตากแดด แล้วนำมาเก็บในที่ร่ม

รายละเอียดเพิ่มเติม : สำรวจและจัดทำฐานข้อมูลภูมิปัญญาท้องถิ่นการทอเสื่อกกของพื้นที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนล่าง ในเขตจังหวัดอำนาจเจริญ รายงานโครงการทำนุบำรุงศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี ปี 2556