ชุมชนบ้านด่านเกวียน ตั้งอยู่บนถนนหมายเลข 224 นครราชสีมา-โชคชัย ห่างจากตัวเมืองนครราชสีมา 15 กิโลเมตร เป็นชุมชนที่ประกอบอาชีพทำเครื่องปั้นดินเผา ผลิตภัณฑ์ของชุมชนบ้านด่านเกวียนแต่เดิมจะนิยมทำเครื่องใช้ในครัวเรือน เช่น โอ่ง ไหกับ ไหซอง ครก กระถาง ต่อมาได้มีหน่วยงานภาครัฐมาช่วยออกแบบและนำเทคโนโลยีและนวัตกรรมต่าง ๆ เข้ามาช่วย ทำให้สามารถผลิตและสร้างสรรค์ผลิตภัณฑ์รูปแบบใหม่ที่หลากหลายได้ปริมาณมากขึ้น และไม่จำกัดแค่เครื่องใช้ในครัวเรือน แต่สามารถนำไปใช้กับงานสถาปัตยกรรม ประดับอาคารบ้านเรือน ตกแต่งสวน หรือสถานที่ต่าง ๆ รวมทั้งเป็นเครื่องประดับได้ด้วย
เครื่องปั้นดินเผาบ้านด่านเกวียนมีคุณภาพดี และมีเนื้อแกร่งมากกว่าเครื่องปั้นดินเผาจากแหล่งอื่น ด้วยว่าดินที่ใช้เป็นดินเหนียวเนื้อละเอียดเจือปนด้วยทรายเล็กน้อย และมีเฟอริกออกไซด์ (Ferric oxide) สีแดงหรือสีน้ำตาลผสมอยู่ด้วย ทำให้ทนความร้อนได้สูง เมื่อเร่งไฟเผาเนื้อเครื่องปั้นไม่บิดเบี้ยวหรือแตกหัก สามารถเผาให้มีเนื้อแข็งแกร่งและมีสีน้ำตาลแดงจนถึงน้ำตาลไหม้ได้
เทคนิคและวิธีการทำเครื่องปั้นดินเผาบ้านด่านเกวียน มีการเรียนรู้และพัฒนาอยู่เรื่อย ๆ เพื่อให้ได้ผลิตภัณฑ์ที่มีคุณภาพ และตรงตามความต้องการของตลาด ทั้งนี้ขึ้นกับความถนัดของช่างปั้น บ้างก็ยังคงเทคนิควิธีการแบบเดิม เช่น การเหยียบดิน การขึ้นรูปบนพะมอนหรือแป้นหมุน การตีลาย
การทำเครื่องปั้นดินเผาให้ได้คุณภาพดีนั้น แต่ละขั้นตอนนั้นต้องอาศัยความชำนาญและประสบการณ์ของช่างปั้น ไม่ว่าจะเป็นเรื่องอัตราส่วนในการผสมดินเพื่อนำมาปั้นเครื่องปั้นแต่ละแบบ ความเข้ากันของเนื้อดิน การหมักดินไม่ให้ดินแห้งเร็ว การขึ้นรูป การปาดดินให้เรียบ การเชื่อมดินให้ติดกัน เทคนิคการตกแต่งลวดลาย การควบคุมลมและอุณหภูมิที่เหมาะสมต่อการผึ่งลมไม่ให้แห้งเร็วหรือช้าเกินไป และสำคัญที่สุดคือเทคนิคการเผาที่มีปัจจัยที่ต้องควบคุมให้เหมาะสมหลายอย่าง สิ่งเหล่านี้เป็นองค์ความรู้และภูมิปัญญาที่สืบทอดกันมาอย่างยาวนาน
จำนวน : 3 ชิ้น
บริจาคโดย : ผศ.ดร.ประทับใจ สิกขา
ชิ้นที่ 1
ลักษณะ : แจกัน ทาด้วยสีเหลืองอ่อนและสีน้ำตาลแดง แกะลายเซาะร่องเส้นตรงแนวตั้ง ลายดอกไม้ 4 กลุ่ม กลุ่มละ 4 ดอก
ขนาด : ความสูง 35.2 เซนติเมตร เส้นรอบวงยาว 80 เซนติเมตร เส้นรอบวงคอ 48 เซนติเมตร ปากกลมมีเส้นผ่าศูนย์กลางยาว 19 เซนติเมตร ก้นกลมมีเส้นผ่าศูนย์กลางยาว 12.4 เซนติเมตร
ชิ้นที่ 2
ลักษณะ : แจกันปากแตร แกะเซาะลายดอกไม้ 4 ดอก ปั้นเกสรนูนต่ำ ทาด้วยสีเหลืองอ่อน
ขนาด : ความสูง 31 เซนติเมตร เส้นรอบวง 65.2 เซนติเมตร เส้นรอบวงคอ 30 เซนติเมตร ปากกลมมีเส้นผ่าศูนย์กลางยาว 18 เซนติเมตร ก้นกลมมีเส้นผ่าศูนย์กลางยาว 13.3 เซนติเมตร
ชิ้นที่ 3
ลักษณะ : แจกันปากแตร คอยาว สีน้ำตาล ลวดลายช้างนูนต่ำ และแกะลายเครือเถา
ขนาด : ความสูง 39.5 เซนติเมตร. ความสูงจากตัวถึงปาก 22.5 เซนติเมตร ปากกลมมีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางยาว 20.5 เซนติเมตร เส้นรอบวงคอยาว 38.5 เซนติเมตร ก้นกลมมีเส้นผ่าศูนย์กลางยาว 22 เซนติเมตร
บรรณานุกรม :
ธวัช ปุณโณทก. (2542). ด่านเกวียน, บ้าน: เครื่องปั้นดินเผา ในสารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคอีสาน เล่ม 4. กรุงเทพฯ : มูลนิธิสารานุกรมไทย ธนาคารไทยพาณิชย์. หน้า 1298-1307