หัตถกรรมตีฆ้องบ้านทรายมูล ดังกังวานด้วยการตีมือ

หัตถกรรมตีฆ้องบ้านทรายมูล อำเภอพิบูลมังสาหาร จังหวัดอุบลราชธานี การทำฆ้องด้วยการตีมือที่สืบทอดกันมากว่า 30 ปี เอกลักษณ์ของฆ้องบ้านทรายมูลคือ มี 9 จูม ชุมชนบ้านเป็นทั้งแหล่งผลิตและจำหน่ายฆ้องของจังหวัดอุบลราชธานี  เป็นงานหัตถถกรรมในครัวเรือนที่สร้างรายได้เสริมหลังฤดูเกษตรกรรม

การทำฆ้องบ้านทรายมูล

ฆ้องเป็นเครื่องประกอบดนตรีชนิดหนึ่งที่ใช้ตี นอกจากนี้ฆ้องยังใช้ในลักษณะอื่นอีกหลายอย่าง เช่น ส่งสัญญาณในการรบ การบอกโมงยาม การทำบุญต่าง ๆ ในทางศาสนา การฟังเทศน์ เป็นต้น เดิมฆ้องทำมาจากโลหะที่เรียกว่า ทั่ง นำมาหล่อในเบ้าหลอม เวลาตีจะมีเสียงกังวานมากแต่ชำรุดเร็ว นิยมผลิตกันที่ประเทศพม่า คนไทยจึงเรียกฆ้องชนิดนี้ว่า ฆ้องพม่า ขนาดของฆ้องจะมีเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 20-50 นิ้ว

ประวัติการทำฆ้องของชาวบ้านทรายมูล ตำบลทรายมูล อำเภอพิบูลมังสาหาร จังหวัดอุบลราชธานี เดิมนั้นมีชาวบ้านไปทำงานที่อู่ต่อเรือ ได้พบว่ามีการนำแผ่นทองเหลืองมาประดิษฐ์เป็นฆ้องตูม (จูม) เดียว และมีความทนทานให้งานได้นานกว่าฆ้องพม่า นอกจากนั้นแล้วยังเป็นที่ต้องการของตลาดในประเทศไทย ในปี พ.ศ. 2510 จึงได้รวมกลุ่มกันสั่งซื้อทองเหลืองจากกรุงเทพฯ มาตีเป็นฆ้อง สร้างเป็นธุรกิจหัตถกรรมการตีฆ้องขึ้นมา เป็นอาชีพเสริมเพื่อสร้างรายได้หลังฤดูกาลทำนา ฆ้องของบ้านทรายมูลสามารถส่งขายทั้งในและต่างประเทศ ไม่ว่าจะเป็น ลาว พม่า กัมพูชา สหรัฐอเมริกา ฝรั่งเศส อังกฤษ เนเธอแลนด์ และรัสเซีย

การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม

ฆ้องบ้านทรายมูลจะมีขนาดตั้งแต่ 8 นิ้ว 60 80 หรือ 120 เซนติเมตร วัสดุที่ใช้ทำมีทั้งทำจากเหล็กและทองเหลือง แต่นิยมทำจากเหล็กมากกว่าเพราะต้นทุนการผลิตน้อยกว่า จะขายได้ดีในช่วงปีใหม่จนถึงช่วงวันสงกรานต์ ซึ่งชาวอีสานนิยมทำบุญเพื่ออุทิศส่วนกุศลให้ญาติผู้ล่วงลับก็จะนิยมซื้อกลองไปถวายวัด

มีการค้นพบข้อความในหนังสือใบลานที่นครเวียงจันทน์ บอกว่า การให้ทานฆ้อง 9 จูม (ตูม) นมเก้าก้อน ให้เป็นเสนาสนะนั้นได้อานิสงค์ยิ่งนัก ในปี พ.ศ. 2529 ชาวบ้านทรายมูลจึงได้ผลิตฆ้อง 9 จูมขึ้น ซึ่งเป็นที่ต้องการของตลาดมากด้วยเช่นกัน นอกจากนั้นแล้ว ชาวบ้านยังได้เพิ่มสีสันและลวดลายลงบนฆ้องเพื่อให้เกิดความสวยงามมากขึ้น

ขนาดของฆ้องมีหลายขนาดตามความต้องการของผู้ซื้อ ซึ่งส่วนใหญ่จะเป็นผู้มีจิตศรัทธาซื้อถวายวัดหรือสำนักสงฆ์ตามความเชื่อว่าการให้ทานฆ้อง 9 จูมจะได้อานิสงค์สูง มีความอุดมสมบูรณ์ในภาคทรัพย์ มีน้ำเสียงเสนาะเพราะพริ้ง มีเกียรติยศชื่อเสียง ปรากฏในแผ่นดินทั้งชาตินี้และชาติหน้า อุดมไปด้วยความสุข

ขั้นตอนการทำฆ้องบ้านทรายมูล

1. การเตรียมเหล็กแผ่นสำหรับทำหน้าฆ้อง จะใช้เหล็กแผ่น ขนาดความหนา 5 มิลลิเมมตร กว้างประมาณ 1 เมตร หรือตามขนาดของหน้าฆ้องที่ต้องการ  ใช้วงเวียนวาดและตัดเป็นวงกลม

การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
เครื่องมือตัดเหล็ก เพื่อนำมาทำฆ้อง

2.การเตรียมเหล็กเส้นสำหรับทำขอบ ขนาดความกว้างขึ้นขนาดของฆ้อง เช่น ถ้าจะทำฆ้องขนาดเส้นผ่านศูนย์กลาง 60 เซนติเมตร จะใช้ขอบขนาด 7 เซนติเมตร

3.เชื่อมขอบฆ้องกับหน้าฆ้องเข้าด้วยกัน

4. เตรียมเหล็กเส้นเล็ก ๆ ขนาดความกว้างประมาณ 1 นิ้ว มาติดซ้อนที่ขอบอีกรอบ เหล็กเส้นนี้จะช่วยทำให้ฆ้องมีเสียง

5.เริ่มการตีขึ้นรูปจูมของฆ้องก่อน โดยใช้ค้อนตีส่วนกลางหน้าฆ้องให้นูนขึ้น ถ้าเป็นฆ้องขนาดใหญ่ตีบนพื้นดินที่ขุดหลุมไว้ แต่ถ้าเป็นฆ้องขนาดเล็กจะตีกับไม้หมอนที่เจาะร่องเป็นวงกลมไว้แล้ว หรือเรียกอีกอย่างว่า “เบ้า” กล่าวคือมีทั้งเบ้าดินและเบ้าไม้ หัวค้อนที่ใช้ตีจะมี 2 ลักษณะ ด้านหนึ่งจะใช้ตีให้นูน อีกด้านหนึ่งจะใช้ตีจิกให้เป็นร่อง

การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
ค้อนสำหรับการตีฆ้องให้ขึ้นจูมและทำให้เกิดเสียง
การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
เบ้าตีฆ้องที่ทำมาจากไม้เนื้อแข็ง สำหรับรองรอบการตีฆ้องเพื่อให้เกิดจูม
การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
การใช้ค้อนตีจิกเพื่อให้เกิดร่องบนฆ้อง
การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
ค้อนที่ใช้ตีเพื่อให้เกิดรอยนูนบนฆ้องและไล่เสียง

6. ตีจูมรอบ ๆ อีก 9 จูม ซึ่งจะมีขนาดเล็กกว่าจูมตรงกลาง

7. ตีจิกรอบ ๆ จูมทุกจูม เพื่อให้เห็นจูมที่ชัดเจน

การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
การตีจูมฆ้อง

8. ตีเพื่อไล่เสียงหรือทำให้ฆ้องเกิดเสียง เป็นขั้นตอนสำคัญในการตีฆ้อง โดยใช้ค้อนตีไปบนฆ้อง ซึ่งจะสังเกตเห็นได้ว่าจะเป็นรอยหัวค้อนเต็มไปหมด ระหว่างตีก็จะยกฆ้องขึ้นแขวนแล้วใช้กำปั้นทุบตรงจูมกลาง เพื่อทดสอบดูว่าเกิดเสียงหรือได้เสียงทุ้มกังวานตามที่ต้องการหรือยัง ฆ้องที่มีเสียงดีเมื่อตีแล้วจะดัง “โมง” ยาว ๆ เวลาตีส่วนใหญ่จะเข้าไปตีในป่า เพื่อลดมลภาวะทางเสียงที่จะรบกวนคนในชุมชน

การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
การทดสอบเสียงฆ้องโดยใช้กำปั้นทุบ
การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
ร่อยรอยการตีฆ้องเพื่อให้เกิดเสียงกังวาน

9. ตกแต่งลวดลายของฆ้อง โดยใช้สีน้ำมัน และนิยมใช้สีดำ ทาให้ทั่วทั้งด้านนอกและด้านใน จากนั้นก็จะวาดลวดลายลงบนฆ้องให้สวยงาม นิยมทำลวดลายด้วยสีทอง เทคนิคให้การทำให้สีลื่นเขียนได้ง่ายคือ การใช้สีน้ำมันผสมกับแลกเกอร์เล็กน้อย

การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
อุปกรณ์สำหรับวาดลวดลายตกแต่งฆ้อง
การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
การวาดลวดลายบนฆ้อง

10.เจาะรูเพื่อร้อยเชือกสำหรับแขวน โดยจะเจาะตรงกลางขอบ และใช้เชื่อกจะมัดปมเเดียวและไม่ให้ส่วนใดส่วนหนึ่งไปติดกับฆ้อง ไม่อย่างนั้นแล้วฆ้องจะไม่เกิดเสียงทุ้ม

11.ถ้าต้องการให้ฆ้องมันวาว สวยงาม จะขัดด้วยไขปลาวาฬ

การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
ไขปลาวาฬสำหรับขัดเงาฆ้องให้มันวาว

12.การทำไม้ตีฆ้อง วัสดุที่ใช้คือไม้สำหรับทำด้าม ยาง (นิยมใช้ยางในรถจักรยานยนต์) กระสอบป่าน (ปอ) ผ้าสีเหลือง และเชือกไนล่อน ขั้นตอนการทำจะนำยางรถ หรือกระสอบป่านมาตัดเป็นเส้นยาว ๆ ความกว้างให้เหมาะสมกับฆ้องแต่ละขนาด กล่าวคือ ฆ้องเล็ก ใช้ไม้ตีเล็ก ฆ้องใหญ่ใช้ไม้ตีใหญ่ นำมาพันกับด้ามให้แน่น หลาย ๆ รอบ จนได้ขนาดที่ต้องการ นำผ้าสีเหลืองมาพันรอบสุดท้าย จากนั้นนำเชือกไนล่อนมาพันกลับไปกลับมาให้หัวฆ้องแน่นหนา เมื่อตีจะได้ไม่หลุด

การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
อุปกรณ์สำหรับทำไม้ตีฆ้อง
การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
การพันไม้ตีฆ้อง
การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
การพันไม้ตีฆ้อง
การตีฆ้อง-บ้านทรายมูล-ฆ้องเก้าจูม-หัตถกรรม
การพันเชือกไม้ตีฆ้องเพื่อให้แน่นหนา

ที่ตั้ง บ้านทรายมูล

บ้านทรายมูล ตำบลทรายมูล อำเภอพิบูลมังสาหาร จังหวัดอุบลราชธานี

พิกัดภูมิศาสตร์ บ้านทรายมูล

15.264188, 105.279116

บรรณานุกรม

คณะกรรมการดำเนินงานฝ่ายจัดทำหนังสือ. (2545). พิบูลมังสาหาร 139 ปี. อุบลราชธานี: พูลเพิ่มการพิมพ์.

ภูวนัย ทรายมูล. (2560). สัมภาษณ์ 21 เมษายน 2560

Tag

การทอผ้าไหม การทำต้นเทียนพรรษา การท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม การปฏิบัติธรรม การแกะสลักเทียนพรรษา ครูภูมิปัญญาไทย บุญมหาชาติ บุญเดือนแปด ชุมชนทำเทียนพรรษา บ้านชีทวน พักผ่อนหย่อนใจ พิพิธภัณฑ์พื้นบ้าน พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่น ดนตรีพื้นบ้าน ดนตรีพื้นเมืองอีสาน ต้นเทียนพรรษาประเภทติดพิมพ์ ต้นเทียนพรรษาประเภทแกะสลัก ประวัติศาสตร์ท้องถิ่น ประเพณีท้องถิ่น ประเพณีอีสาน ประเพณีแห่เทียนพรรษา วัดหนองป่าพง วิถีชีวิตคนอีสาน วิปัสสนากรรมฐาน ศิลปกรรมญวน ศิลปกรรมท้องถิ่นอีสาน ศิลปะญวน สถาปัตยกรรมท้องถิ่น สถาปัตยกรรมท้องถิ่นอีสาน สถาปัตยกรรมในพุทธศาสนา สาขาวัดหนองป่าพง สิม หัตถกรรมการทอผ้า อำเภอพิบูลมังสาหาร อำเภอตระการพืชผล อำเภอน้ำยืน อำเภอม่วงสามสิบ อำเภอวารินชำราบ อำเภอเขมราฐ อำเภอเขื่องใน อำเภอเดชอุดม อำเภอเมืองอุบลราชธานี อุบลราชธานี อุโบสถ ฮีตสิบสอง